GOLCZEWO NA PRZESTRZENI WIEKÓW
Ziemia Kamieńska we wczesnych swych dziejach wraz z wyspą Wolin stanowiła jednolitą geograficzno-osadniczą jednostkę, położoną nad Dziwną i jej dorzeczem. Od południa terytorium to oddzielała Puszcza Goleniowska. Natomiast od wschodu Puszcza Stuchowska i Niczonowska, z których do dziś pozostały resztki lasów, oraz podmokłe koryta i rozlewiska rzek: Stepnicy, Niemicy i Stuchowskiej Strugi. Od strony zachodniej i północnej dostępu broniły wody Zalewu Kamieńskiego i Bałtyku. Puszcza porastała również zachodnią część wyspy Wolin. Obszar ten zamieszkiwało plemię Wolinian. Już w IX wieku istnieją grody i podgrodzia, które znalazły swoją kontynuację w średniowieczu i pod różnymi postaciami dotrwały do naszych czasów.
W powiecie kamieńskim odkryto dotychczas ślady ok. 15-tu grodzisk z okresu wczesnohistorycznego. Są one półkoliste lub owalne, rzadziej kwadratowe, położone na wzniesieniach, otoczone bagnami, względnie usytuowane w rozwidleniach rzek lub na wyspach. W bezpośrednim ich sąsiedztwie rozwinęły się osiedla wiejskie, które istnieją do dziś: Połchowo, Kukułowo, Rozwarowo, Rekowo, Gardziec, Stuchowo. Była to pierwsza linia obronna grodzisk w stosunku do Kamienia. Druga, południowa biegła od Wolina poprzez Mierzęcin, Buk w powiecie Goleniów, oraz Golczewo, zdążająca jak i poprzednia na wschód ku rzece Redze. Ślady grodzisk zachowały się także w okolicach wsi: Górki, Kępica, Niemica, Sibin, Wiejkowo i Wrzosowo, a także osiedla W formie okólnicy, przede wszystkim w części północnej powiatu – Rarwino, Mokrawica, Łukęcin. W XII wieku, po upadku Wolina i założeniu siedziby książęcej w Kamieniu przez księcia Warcisława I, można mówić o wolińsko-kamieńskiej grupie kulturowej.
W XII i XIII na tereny dzisiejszego Golczewa, za sprawą biskupa kamieńskiego (w latach 1251-1288) Hermanna von Gleichen pochodzącego z Turyngii przyprowadzali się osadnicy niemieccy z Brandenburgii. Przy grodzie powstała osada targowa (castrum et villa Gulzow). W tym czasie właścicielami osady byli lennicy księcia Bogusława IV i Ottona I: Wulvekin Smeling (Schmeling) i Echard Wedelstedt (Wedelstädt). Wybudowali oni, prawdopodobnie około 1284 roku na niewielkim 15 m, usypanym wzgórzu zamek z wieżą, znajdujący się w połowie drogi między Nowogardem a Kamieniem, w przewężeniu między dwoma jeziorami: Okonim (Górnym) i Szczuczym (Dolnym). Z Golczewa do Kamienia jest 21 km, a do Nowogardu 22 km. Odległości te odpowiadały ówczesnemu rozplanowaniu miast lub zamków tak, by nie przekraczały 30 km drogi od siebie.
Zamek zbudowany został z kamienia i cegły. Ceglana wieża miała wysokość ok. 31 m, do wysokości murów w obrysie czworokątna, powyżej zaokrąglona i zakończona blankami. Obrys zamku wynosił 40 x 40 m. Wielokrotnie był przebudowywany. Prawdopodobnie pierwotnie były tu dwa zamki obok siebie. Nie ma jednak na to przekonywujących dowodów. Jednakże niedaleko zamku istnieje drugie grodzisko. Wieża zwana była „Fangelturm”, także „Fanger- albo Fangeturm” (niem. chwytacz, łapacz). Nazwa ta przylgnęła do wieży dlatego, że właściciele trudnili się rozbojem. Złapanych kupców czy wędrowców trzymali w wieży do czasu zapłacenia okupu. Wzgórze zamkowe okoliczna ludność nazywała „Klingberg” gdyż według przekazów posiadacze zamku Gülzow – rycerze rozbójnicy w jego pobliżu umieścili podziemny dzwonek, który dzwonił, kiedy kupcy, a także inne osoby i wozy przejeżdżały traktem. Wtedy wypadali rycerze rozbójnicy i pozbawiali podróżnych ich mienia, a ich samych często osadzano dla okupu w wieży. Zamek golczewski był jednym z największych i najlepiej posadowionych na Pomorzu. Nazwa wieży wydaje się na to wskazać, że bardzo głęboko w ziemi znajdowało się więzienie, w którym po najazdach łupieżczych przetrzymywano ofiary. Według innej wówczas krążącej legendy zamek w Golczewie łączył z katedrą kamieńską podziemny tunel.
Nazwa miejscowości ulegała zmianie nim przyjęła obecną formę: 1304 r. - Gulzov, 1315 r. - Gulsow, Gulsowe i wywodzi się od staropolskiej nazwy osobowej poświadczonej w XII w.: Golesz, Golisz, tzn. „goły", ,,golec" jak i inne nazwy stąd uformowane na całym obszarze ziem polskich. Poprawna rekonstrukcja nazwy brzmi: Goleszewo lub Goliszewo. tj. własność Golisza, Golesza.
Pierwsza wzmianka w dokumentach o „castrum Gülzow" pochodzi z 1304 roku, kiedy to biskup kamieński (w latach 1302-1317) Heinrich Wacholz kupił od Wulvekina Smelinga i Echarda Wedelstedta golczewski zamek za 1200 marek, wpłacając im tytułem zaliczki 500 marek, co upoważniało dotychczasowych właścicieli do dalszego w nim zamieszkiwania. Napad Brandenburczyków w 1308 roku na Kamień i pożar, którego pastwą padły zabudowania przykatedralne wraz z katedrą spowodowało, że biskup i kanonicy musieli szukać schronienia poza Kamieniem. Ciężka sytuacja, w jakiej znalazł się biskup Heinrich Wacholtz skłoniła go do przeniesienia swej siedziby do zamku w Golczewie, położonego 20 kilometrów na południowy-wschód od Kamienia. Był on pierwszym biskupem kamieńskim, który zamieszkał na zamku w Golczewie, pozostawiając w Kamieniu nowo mianowanego sufragana, sam przyjeżdżał do katedry jedynie w dnie świąteczne.
Dopiero jednak biskup kamieński (w latach 1330-1343) Friedrich von Eickstedt, zastawiwszy wieś Dygowo w byłym woj. koszalińskim, zdołał w 1331 roku spłacić następną ratę w wysokości 300 marek. Czy pozostałe 400 marek również wpłacono, nie wiadomo. Jednak obecność biskupów w zamku golczewskim odnotowana jest w dokumentach z lat 1315, 1354, 1355 i 1363, mimo iż użytkownikami byli jeszcze Wedelstedtowie. Przez okres następnych dwu wieków zamek wraz z majątkiem zmienia właścicieli, stanowiąc ustawicznie przyczynę powstawania długów, oraz przedmiot kłótni, zatargów, zastawów i procesów. Trudności finansowe biskupa (w latach 1343-1370) Johanna I, księcia von Sachsen-Lauengurg, spowodowane być może rozbudową osiedla katedralnego w Kamieniu, rozwiązane zostały dzięki zastawieniu w 1363 roku zamku golczewskiego kapitule katedralnej. W 1385 roku biskup (w latach 1370-1385) Philipp von Rehberg odebrał zastaw kapitule i przekazał go zaufanemu archidiakonowi, Filipowi von Helpte z Uznamia. Ten spłacił część długów biskupa, jednakże ówcześni wierzyciele, Flemmingowie, zrzekli się w 1402 roku roszczeń do 6000 marek pożyczonych biskupowi w zamian za objęcie zamku w Golczewie. Za dwukrotnie wyższą cenę w 1406 roku sprzedali oni zamek księciu Bogusławowi VIII, pretendentowi do tronu biskupiego. W ten sposób Golczewo przeszło w posiadanie biskupiego konkurenta i wroga, który toczył walkę podjazdową z biskupem od 1392 roku aż do swej śmierci w 1417 roku. Kiedy papież w 1410 roku potwierdził prawidłowość transakcji, spór o prawo do zamku stał się sprawą znaną poza granicami księstwa. Proces toczył się dalej na soborze w Konstancji i mimo osobistej interwencji cesarza Zygmunta Luksenburskiego (1368-1437), nie został rozstrzygnięty. Dopiero w 1436 roku kapituła odzyskała zamek, jednak wkrótce – ażeby uwolnić biskupa (w latach 1446-1469) Henninga Ivena, pojmanego przez księcia meklemburskiego w czasie walk ze Schliefenami z Kołobrzegu i sprzymierzonym z nimi księstwem – musiała znowu go zastawić, tym razem hrabiemu Ottonowi von Eberstein z Nowogardu, Ludkowi z Maszewa i Kurtowi Flemmingowi za 4000 reńskich guldenów. W 1454 roku na zamku odbył się Synod Biskupi. Do 1500 roku kapituła i biskup spłacili dług i zamek do czasu sekularyzacji dóbr kościelnych w 1810 roku stanowił własność kapituły. Biskupi przebywali tu wówczas w miesiącach letnich. Zatrzymywał się tu również kilka razy książę Bogusław X. Po 1534 roku zamek wszedł w skład dóbr książęcych. Dokument z roku 1684 informuje, że 4-boczny dziedziniec zamkowy o wym. ok. 40x35 m otoczony był solidnym murem, w którym od północy znajdował się budynek bramny w konstrukcji ryglowej, broniący dostępu od strony mostu, przerzuconego przez fosę. Pośrodku dziedzińca znajdowała się studnia.
W 1637 roku na zamku w Golczewie zamieszkał ostatni, tytularny protestancki biskup kamieński Ernest Bogusław de Croy (1620-1684), siostrzeniec ostatniego księcia pomorskiego Bogusława XIV, tytułujący się: My, z Bożej łaski Ernest Bogusław książę de Croy i Arechot, Świętego Cesarstwa Rzymskiego książę, margrabia de Havre, hrabia i pan na Fontenoy, Bayonne i Domp Martin, jako też na Nowogardzie i Maszewie, tajny radca Jego Elektorskiej Wysokości Brandenburgii, namiestnik Księstwa Pruskiego, Pomorskiego i Księstwa Kamieńskiego oraz proboszcz katedralny w Kamieniu. To właśnie w rezydencji biskupów kamieńskich Golczewie, książę Ernest Bogusław de Croy, w dniu 6 listopada 1669 roku podpisuje dokument – akt fundacyjny organów dla katedry kamieńskiej, w którym czytamy: „postanowiliśmy sobie, że polecimy zbudować nowe organy na nasz koszt dla katedry w Kamieniu...” życzliwy przyjaciel - Książę de Croy.
W pobliżu zamku znajduje się źródło z czystą i zdrową wodą, bogatą w związki mineralne. Książę Ernest Bogusław de Croy ufundował mieszkańcom Golczewa studzienkę u źródła. Obramowanie źródełka w kształcie czworokąta wykonane było z drewna, którego wysokość wynosiła 12 stóp; boki mierzyły po 8 stóp. Jeszcze na początku XVIII stulecia odnowione było obramowanie. W 1779 roku wodę ze źródełka poprowadzono do wybudowanego na dziedzińcu zamkowym browaru.
Po śmierci księcia Ernesta Bogusława de Croya 7 lutego 1684 na podstawie umowy z 1650 roku z Wielkim Elektorem zamek wszedł w posiadanie Brandenburgii, a władze Golczewa były jego zarządcą. Opuszczony zamek ulegał stopniowemu niszczeniu. Rozbiórki murów – z wyjątkiem wieży – dokonano po 1812 r. Wówczas pozostałość zamku przeszła w prywatne ręce. Jednakże później, z rozkazu Fryderyka Wilhelma IV (1795-1861) państwo odkupiło znowu wieżę zamkową.
Z zabudowań zamku pod koniec XIX w. uratowała się wspomniana wyżej cylindryczna wieża strażnicza o wysokości 31 metrów. Poddano ją gruntownej renowacji w latach 1895-1929. Miała ona siedem kondygnacji i była zbudowana z cegły. Zespół zamkowy składał się z dwóch elementów: z zamku właściwego oraz położonego niżej na północ przedzamcza. Zamek właściwy był założony na planie czworoboku, z wieża na planie kwadratu, w wyżej cylindryczną - w południowo-wschodnim narożu. Zabudowania zamkowe otaczały mury obwodowe i fosy. Dojazd do zamku prowadził z przedzamcza przez bramę północną, na wysokość 6 metrów od ziemi. Połączenie między poszczególnymi kondygnacjami wieży, z których trzecia była przesklepiona, odbywało się za pomocą dostawianych drabin. Można przypuszczać, że w najniższej kondygnacji (również przasklepionej) znajdowało się więzienie. Wieża była przede wszystkim strażnicą strzegącą przejazdu przez drogę prowadzącą z posiadłości książęcych do siedziby w Kamieniu.
W okresie protestantyzmu Golczewo od 1653 do 1816 roku było siedzibą Synodu (odpowiednika Dekanatu w kościele katolickim). Do Synodu należały kościoły we wsiach: Bodzęcin, Wodzisław, Łożnica, Przybiernów (pow. goleniowski), Upadły, Mechowo, Samlino i Niemica. Po rozwiązaniu Synodu część kościołów włączono do Synodów w Wolinie i Goleniowie, natomiast Golczewo z kościołami w Upadłych, Mechowie, Samlinie i Niemicy do Synodu w Nowogardzie.
W 1732 roku było w Golczewie zaledwie 36 domów mieszkalnych, ale jednocześnie w tym i w następnym wieku nastąpił wyraźny rozwój gospodarczy osiedla. Rozwijało się rzemiosło: krawcy, tkacze, siodlarze, stolarze, kowale, tokarze i płatnerze. W pobliskich lasach eksploatowano drzewo, spławiane następnie Niemicą do Zalewu Szczecińskiego. Z tegoż budulca produkowano też łodzie. Mieszkająca tu ludność trudniła się głównie rolnictwem i zbytem płodów rolnych. W XIV w. był tutaj młyn wodny i kuźnie, zbudowano też w XV w. kościół, przebudowywany w późniejszych latach. Nie jest rzeczą pewną, czy Golczewo posiadało w średniowieczu prawa miejskie. W XIV w. znana jest wprawdzie pieczęć z napisem „civitatis episcopis Gilzov" i występuje herb, ale nie jest to jeszcze przekonywający dowód, ponieważ w czasach późniejszych Golczewo występowało zawsze jako wieś. Pieczęć z XIV w. przedstawia gryfa pomorskiego, symbolizującego przynależność osiedla do książąt pomorskich, trzymającego infułę biskupią a pod nią krzyż, elementy właścicieli Golczewa – biskupów kamieńskich.
Golczewo wcześnie otrzymuje komunikację ze światem; Dekretem cesarza Niemiec Fryderyka III (1415-1493) 1490 roku utworzono regularne przewozy osób konno, powozami, a zimą saniami, czyli Pocztę. Około 1722 roku powstała regularna linia Berlin – Nowogard. Niedługo potem dyliżanse pocztowe przejeżdżają dwa razy dziennie przez Golczewo w kierunku na Kamień i Nowogard łącząc Golczewo ze Stargardem, Szczecinem i Berlinem, a przez Niemicę, Śniatowo i Parłówko z Wolinem.
W 1840 roku w Berlinie powstaje towarzystwo akcyjne do budowy linii kolejowej Berlin – Szczecin. Już 16 sierpnia 1843 król pruski Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861) otwiera gotową trasę, w kwietniu 1892 roku kolej ze Szczecina przez Wysoką Kamieńską dociera do Kamienia. W 1901 roku otwarta zostaje pierwsza w powiecie kamieńskim linia wąskotorowa kolejowa łącząca Golczewo z Gryficami, a następnie ze Stepnicą. Natomiast normalnotorowa kolej z Wysokiej Kamieńskiej do Płot przez Golczewo otwarta została w 1904 roku. W 1905 roku uruchomiono wąskotorową kolej na trasie Golczewo – Niemica – Śniatowo – Giżkowo, Przebiegała ona przez dobra rodziny Flemmingów. Ludność miejscowa nazywała ją „kolejką burakową” gdyż przede wszystkim przewożono nią płody rolne, w tym buraki do cukrowni w Gryficach. Ale nie tylko, dostarczano nią także nawozy sztuczne, węgiel czy ziarno na zasiew. Ruch osobowy na trasie Śniatowo – Golczewo był mały i w końcu pozostał tylko transport towarów. W 1945 trasę rozebrali Rosjanie, traktując ją jako zdobycz wojenną.
Na przestrzeni ostatnich wieków liczba mieszkańców Golczewa wyglądała następująco: 1780 rok - 359 mieszkańców, 1846 rok - 915, 1867 rok - 1269, 1939 rok - 1930. W XIX i XX w. Golczewo zawsze było lokalnym ośrodkiem obsługi okolicznego rolnictwa.
W czasie II wojny światowej, latach 1941-1945 na terenie zwanym dawniej Golczewo-Gaj, za linią obecnie nieczynnej kolejki wąskotorowej, jeńcy radzieccy wybudowali pięć betonowych, podziemnych pomieszczeń, każde o wymiarach ok. 22x150 m, dwa schrony o wymiarach 22x22 m oraz 12 baraków, a także betonowe drogi, które w dobrym stanie przetrwały do dziś. Wielu Rosjan zmarło tu na tyfus, a ich zwłoki chowano w wykopanych koło torów kolejki dołach. Pozostałych Rosjan prawdopodobnie zamordowano. W każdym razie nieliczni polscy świadkowie, którzy później opowiadali o swoim pobycie w obozie sosnowickim, mówiło, że gdy tam trafili, Rosjan już nie było. Byli natomiast Francuzi, a później także żołnierze włoscy. Zginęło tu około 300 jeńców i więźniów. W Sosnowicach hitlerowcy urządzili miejsce nie tylko pracy przymusowej, ale i kaźni. Jednak o obozie w Sosnowicach brak informacji w monografiach o obozach hitlerowskich. Wspomniane baraki, co wiadomo dzisiaj stanowiły obóz pracy przymusowej, działający w latach 1941-1945. Mężczyźni i kobiety: Białorusini, Chorwaci, Francuzi, Holendrzy, Jugosłowianie, Rosjanie, Ukraińcy,
Włosi i Polacy robotnicy przymusowi, pracowali w pobliskich zakładach renowacji amunicji, przede wszystkim artyleryjskiej.
Golczewo zdobyte zostało przez wojska radzieckie I Frontu Białoruskiego dowodzonego przez marszałka Gieorgija Żukowa i I Armię Wojska Polskiego dowodzoną przez gen. Stanisława Popławskiego wchodzącą w skład tego frontu - 6 marca 1945 roku. W wyniku działań wojennych Golczewo poniosło straty w ok. 40 procentach zabudowy. Powojenna nazwa miejscowości nawiązuje do formy zgermanizowanej „Gülzow", przyjętej po 1945 r. Przez pewien okres po wojnie miejscowość nosiła przejściowo nazwę Goliszewo. Po wojnie wykształciło się w ośrodek administracyjny gospodarki rolnej i leśnej: Nadleśnictwo Państwowe, tartak. Państwowy Ośrodek Maszynowy, młyn, mleczarnia, przedsiębiorstwo produkcji leśnej, spółdzielnia pracy i usług, zakłady przetwórstwa spożywczego. Z placówek kulturalno-oświatowych powstały: szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum, biblioteka publiczna dom kultury, ośrodek sportów wodnych. Fundusz Wczasów Pracowniczych. Golczewo wyrosło na znaczny ośrodek przemysłowy i różnych usług – 85% ludności utrzymuje się z zawodów pozarolniczych. W okresie powojennym liczba ludności kształtowała się następująco: 1960 rok – 1820 mieszkańców, 1989 rok – 2400.
W latach 70-tych XX wieku zostały przeprowadzone przez polskich archeologów ze Szczecina prace archeologiczne na wzgórzu zamkowym. Odkryto wtedy trzy fazy rozbudowy i przebudowy zamku z XIV, XV i XVI w. Po pracach odkrywkowych zasypano ponownie ziemią mury, uporządkowano teren dla celów turystycznych. Przywrócono dojścia spacerowe do zamku, zaprowadzono oświetlenie alejek, postawiono ławeczki. Dzisiaj niewiele pozostało z tej inwestycji. W związku z 700-leciem Golczewa prowadzone są prace remontowo-konserwatorskie mające przywrócić przedwojenny wygląd wieży i jej otoczenia.
Golczewo w okresie ostatniego półwiecza może poszczycić się wieloma osiągnięciami: w 1963 roku oddano do użytku część nowej szkoły; 1975 Golczewo zaliczone zostaje do gmin wzorcowych; w 1976 roku i następnym Golczewo znalazło się wśród dziesięciu gmin w ogólnopolskim konkursie „Gmina - Mistrzem Gospodarności"; w międzyczasie wybudowano Ośrodka Zdrowia, oddano do użytku oczyszczalnię ścieków, powstało „Osiedle Witosa", dokończono budowę nowej szkoły; w 1992 roku jako pierwsza gmina przejęła prowadzenie szkół podstawowych i ponadpodstawowych; II miejsce w konkursie „Najbardziej Ekologiczna Gmina Województwa Szczecińskiego 1995 r.". Gmina współpracuje od 1996 roku z Joachimsthal w Niemczech, a od 1999 roku z Nohant-Vic we Francji. Położenie Golczewa przy krańcu Puszczy Goleniowskiej bardzo korzystnie wpływa na rozwój turystyki i rekreacji.
Liczące 2.824 mieszkańców Golczewo w dniu l stycznia 1990 roku na podstawie uchwały Rady Ministrów Rzeczpospolitej Polski z dnia 11 grudnia 1989 roku uzyskało statusu miasta. Herb miasta nawiązuje do poprzedniego, historycznego nie wchodzi jednak do wszystkich oficjalnych herbarzy, wyobraża na białym (srebrnym) tle stojącego gryfa trzymającego w przednich szponach zieloną infułę biskupią (ze złotymi obramowaniami), pod nią złoty krzyż.
Miejsca, które w Golczewie warto zobaczyć to: Pierścieniowate grodzisko z IX w.; Ruiny zamku z XIII wieczną, największą na Pomorzu Zachodnim wieżą obronną; Dom ryglowy z XVIII w. Kościół p.w. św. Andrzeja Boboli z XV w. jednonawowy, przebudowany w XIX w kryty dwuspadowym, ceramicznym dachem, od zachodu dobudowano w 1882 roku na planie kwadratu osobno stojącą wieżę z cegły, przechodzącą w ośmiobok i zwieńczoną spiczastym hełmem, nie zachował się ołtarz ambonowy z XVII w. jednak z zabytkowych resztek w latach siedemdziesiątych urządzono ołtarz główny, przerobiona ambona z XVII w., prospekt organowy z instrumentem na emporze; Studnię artezyjską z żabą w koronie; Cmentarz Jeńców Wojennych w Golczewie-Sosnowicach z pomnikiem i tablicami upamiętniającymi miejsce wiecznego spoczynku jeńców pracujących w latach 1941-1945 w pobliskiej fabryce renowacji amunicji.
opracował M.Klasik
